Dvergar á öxlum - tłumaczenie artykułu Hilde Thunem o zapinkach żółwiowych

Jakiś czas temu dostałam od Hilde Thunem pozwolenie na przetłumaczenie jej artykułów na polski. Długo z tym zwlekałam, uznając, że angielski jednak jest raczej powszechnie u nas znany - ale ostatnio rozmowa ze znajomą stała się inspiracją do zabrania się za to wreszcie. Na pierwszy ogień poszedł artykuł o zapinkach żółwiowych. 

Uwaga wstępna - w oryginalnym artykule pod kolejnymi akapitami Thunem zamieszcza fragmenty książek, do których odnosi się w akapitach - są one angielsko- i "skandynawskojęzyczne". Fragmentów tych nie tłumaczyłam, ponieważ byłoby to powtarzanie informacji z tekstu - wyjątek zrobiłam dla tych, które zawierały rzeczy nie omówione przez Thunem.  Moje uwagi i dopowiedzenia znajdują się w nawiasach i są oznaczone.   Za korektę, uwagi i wsparcie w nocnym brnięciu przez tekst dziękuję Justynie i Karolowi :)  Oryginał znajduje się tutaj.


Hilde Thunem 
Dvergar á öxlum - zapinki żółwiowe
(wersja artykułu z 8 marca 2019, tłum. kwiecień 2020)

Zapinki żółwiowe są często używane jako element identyfikujący skandynawskie kobiety epoki wikingów. W poniższym artykule przyjrzymy się bliżej temu jak były używane, przez kogo oraz co mogły mówić o statusie i przynależności społecznej użytkowniczki.

Spis treści:

1. Nowy typ zapinki
2. Funkcja i położenie na ciele
3. Wyznaczniki statusu, rangi i “skandynawskości”

a) Przedstawicielki której klasy społecznej używały zapinek żółwiowych?
        b) Zapinki jako oznaka pozycji w społeczności
        c) Przynależność kulturowa

4. Bibliografia

1. Nowy typ zapinki

Zapinki żółwiowe są specyficzne dla późnej epoki żelaza i epoki wikingów. Pojawiają się około roku 700 naszej ery, jako małe, cienkościenne owalne zapinki, początkowo proste, a z czasem zdobione rytymi stylizowanymi postaciami zwierząt. 

Na początku epoki wikingów zapinki stają się większe, ich ścianki grubsze a dekoracja (przeplatające się motywy zwierzęce lub “bestie chwytające”) powstaje w wyniku odlewania brosz w formie. Podwójne - składające się z dwóch “skorup” (ażurowej zewnętrznej i litej wewnętrznej) - zapinki pojawiają się w drugiej połowie IX w, praktycznie zastępując w X w. te o pojedynczej “skorupie”. 
Wreszcie, pod koniec X w, zapinki żółwiowe wydają się zaczynać wychodzić z użycia (Jørgensen 2008, s.1). 

Ovale spenner, også kalt skålformede spenner, er unike for yngre jernalder. <...> De opptrer for første gang i funnmaterialet i merovingertiden omkring år 700 e.kr., med de tynnskallede og uornamenterte spennene (Gjessing 1934:146). Spennene blir så dekorert med graverte dyrefigurer og etter hvert får vi også spenner med dyreornamentikk som er støpt. I vikingtiden fortsetter utviklingen videre: godset blir tykkere og spennene dekoreres med nye motiv bl.a. vikingtidens standardmotiv gripedyret. I andre halvdel av 800-tallet utvikles det spenner med dobbelt skall, noe som nærmest blir en standard på 900-tallet. Mot slutten av 900-tallet forsvinner de ovale spennene ut av funnmaterialet (Gjessing 1934:144-159, Petersen 1928).Jørgensen 2008, s. 1

Inaczej niż wczesne owalne zapinki, z których każda para jest jedyna w swoim rodzaju, brosze epoki wikingów są mocno ujednolicone. W użyciu była ograniczona ilość typów - jako typ rozumiemy tutaj “grupę zapinek, których dekoracja jest częściowo lub w całości jednakowa” a podobieństwa we wzorach są tak duże, że prawdopodobnym jest założenie, iż kolejne egzemplarze powstawały przez kopiowanie już istniejących (Jansson 1985, s. 221-222).

Podstawę pod klasyfikacje zapinek stworzył J. Petersen (1928), który nadał każdemu typowi oznaczenie oraz dokonał próby określenia kiedy były w użyciu (na podstawie innych obiektów w pochówkach, możliwych do datowania jak np. monety). 

Chronologia części typów zapinek - diagram Gavina i Louise Archer

Przy produkcji zapinek żółwiowych jako modelu (do form odlewniczych, modeli woskowych lub odcisków w piasku/glinie - przyp. mój) używano najpewniej wcześniej wytworzonych egzemplarzy. Ten rodzaj “masowej produkcji” sprawiał, że jeden typ broszy mógł być (i był) wytwarzany równocześnie w miejscach nawet bardzo od siebie odległych - i dzięki temu był dostępny w tym samym czasie dla skandynawskich kobiet z różnych regionów  (Jansson 1985, s. 221).
Mimo to nie wszystkie rodzaje brosz były równie rozpowszechnione - świadczy o tym materiał znaleziskowy, zdominowany przez kilka typów, z których najczęściej występujące to P37 i P51  (Jansson 1985, s. 221). P37 jest wszechobecny wśród znalezisk z IX w., czasami pojawiając się także w X w., natomiast P51 pojawia się około roku 900 i dominuje w X w. (Petersen 1928 s. 33, 67).

Standaryzacja zapinek żółwiowych sprawia, że bywają wykorzystywane do datowania pochówków skandynawskich w których nie są obecne inne przedmioty, na podstawie których można by tego dokonać. Warto jednak pamiętać, że datowanie samych brosz komplikuje fakt, używania starszych zapinek jako modeli dla nowych - co oznacza, że nowe mogły być wytwarzane na bazie typu, który wyszedł już z powszechnego użycia (Jansson 1985, s. 12, 221).

Co więcej, moment produkcji zapinki i złożenia jej do grobu mógł dzielić długi czas, szczególnie, że są to przedmioty, które być może były przekazywane z matki na córkę (Jørgensen 2008, s. 12). To tłumaczyłoby dlaczego w części pochówków znajdują się zapinki które do siebie “nie pasują” (pod względem typu) czy gdzie jedna brosza jest wyraźnie starszego typu niż druga  - mogło być tak, że jedna zapinka z pary została zgubiona czy zniszczona i zastąpiona nowszą (Jansson 1985, s. 165). A zatem wskazana jest ostrożność w każdym przypadku, w którym zapinki żółwiowe są używane jako jedyne źródło datowania.  

(...) the technique used means that the similarity of the jewellery cannot be accepted as proof of large-scale production at one or a few places. The finds of moulds and unfinished jewellery so far recorded also show that jewellery of the very same type was fabricated at places far removed from each other.The technique used also means that similarity cannot be regarded as proof of close contemporaneity. A type of jewellery may have been fabricated over a long period of time or at different times in different areas with no noticeable differences in the design of the brooches. This complicates the dating of the brooches.
Jansson 1985, s. 221

Den vanliga orsaken till att ovala spännbucklor av olika typer och varianter ingår i kombination med varandra torde vara, att spännena varit länge i bruk, och att det ena spännet i ett ursprungligt par blivit kasserat och ersatt med ett annat spänne.                                       Jansson 1985, s. 165

2. Funkcja i położenie na ciele

Pochówek z okresu merowińskiego z Hillesøy, Norwegia (Niemi 2018),  

zmarła wyposażona w trzy owalne zapinki. 

W okresie merowińskim ilość owalnych zapinek wahała się w pochówkach od 1 do 3 szt. w różnych położeniach - co wskazuje, że były noszone w różnych miejscach i mogły spinać różne rodzaje ubiorów (Jansson 1985, s. 16). Jednakże w epoce wikingów zapinki żółwiowe są noszone w parach, z ubiorem który Skandynawowie być może nazywali “smokkr” (Ewing 2006, s. 37). (autorka używa określenia smokkr, ja będę używała go zamiennie z suknia fartuchowa, jako że jest to nazwa przyjęta w polskim piśmiennictwie - przyp. mój)

Znane jest zaledwie kilka pochówków z epoki w których trzecia brosza żółwiowa pojawia się jako zapinka służąca spięciu innego ubioru (Jansson 1985, s. 165, wspomniane jest sześć takich grobów) i są to wyjątki na tle ogółu.

Pochówek z Adwick-le-Street, 

zmarła wyposażona w dwie zapinki żółwiowe (Heen-Pettersen 2013, s. 72).

Antalet ovalspännen i vendeltidens skjelettgravar varierar mellan 1 och 3, vilket antyder att spännena burits både parvis och udda, alltså haft flera olika funktioner i dräkten.                   Jansson 1985, s. 16

I flera av dessa norska fynd torde dock förklaringen i stället vara, att ett av ovalspännena använts som oparigt tröjspänne liksom under vendeltiden. I tre skjelettgravar (alla "troligen slutna") ingår nämligen tre ovala spännbucklor, två av samma typ och en av avvikande typ: T 17679 från Grande, S-T med to exemplar av P 25 och 1 stort oornerat exemplar, B 10975 från Sårheim, S.o.Fj. med 2 exemplar av P 37:1 (variant) och 1 stort oornerat exemplar samt T 13711 från Nes, S-T med 2 exemplar av P 37:6 och 1 exemplar av P 25. Alla tre fynden tilhör äldre birkatid, men kanskje antyder vissa svenska brandgravar med tre ovalspännen, att man i bland ännu under yngre birkatid använde ett ovalspänne som oparigt tröjspänne (grav 23 i Brunnby och grav 10 i Gräfsta, NV Uppland; grav 5 i Ulvsta, Gästrikland).                                              Jansson 1985, s. 165

widok zapinki i pętli sukni fartuchowej, Hagg 2016, s. 16

Z analizy materiału archeologicznego wiemy, że suknia fartuchowa, jakkolwiek by nie wyglądała, była rodzajem ubioru utrzymywanego na ramionach przez dwie pętle z tkaniny przyszyte na przedzie i dwie przyszyte na plecach i przechodzące na front przez ramiona. Każda para pętli - jedna przednia i jedna tylna - była połączona przez zapinkę żółwiową (Hägg 1974, 2016, Thunem 2017). (przy tym nie stykały się bezpośrednio ze sobą, co widać na rysunku - przyp. mój) 

Zapinki żółwiowe mają wyraźnie inny kształt - a zatem i funkcję - niż ich przodkinie: fibule kabłąkowate wczesnej epoki żelaza (przystosowane do zbierania luźnych fałd tkaniny) i zapinki tarczowate (spinające krawędzie ubioru). (w oryginalnym tekście mamy saucer brooches, które konkretnie są okrągłymi zapinkami z pionowym rantem - przyp. mój) Ich kopulasty kształt sprawia, że są idealnie przystosowane do utrzymywania pętli z tkaniny jednocześnie leżąc płasko na ciele (Ewing 2006, s. 25). Ich wyspecjalizowany kształt oraz fakt, że bardzo rzadko były używane z innymi rodzajami ubioru wskazują na to, że zostały stworzone z myślą o sukni fartuchowej.  

 W pochówkach gdzie zachowało się wystarczająco dużo elementów szkieletu by pozwolić na określenie pozycji zapinek na ciele, większość zapinek znajdowało się w górnej części klatki piersiowej. Jest kilka wyjątków - brosze zajmowały miejsce, w którym za życia byłaby pierś właścicielki, jednakże są to w większości pochówki, gdzie zmarła pogrzebana była w pozycji siedzącej. Niższa pozycja zapinek w tych pochówkach jest tłumaczona ich zsunięciem się gdy ciało pod spodem rozłożyło się (Hägg 2009).

A. Larsson (2008) nie zgadza się z taką interpretacją, nazywając ją pruderyjną i proponując wersję, w której normalną pozycją zapinek byłaby ta na wierzchu biustu. Jednakże nie udało jej się wyjaśnić w jaki sposób (jeśliby jej twierdzenie było poprawne) zapinki przemieściły się w górę, w miejsce na którym znajdowane są w przeważającej większości pochówków.  (znacie zapewne zdjęcia rekonstrukcji wg. A. Larsson, biała suknia fartuchowa ze “stanikiem walkirii” z zapinek żółwiowych, zapewne kojarzycie ją także ze świeższej teorii, dotyczącej arabskich napisów na krajkach. Jest też bardzo ciekawa odpowiedź Hagg na teorię Larsson, gdzie punktuje jej nieścisłości i słabe punkty. - przyp. mój)

 3. Wyznaczniki statusu, rangi i “skandynawskości”

Społeczeństwo epoki wikingów było podzielone na kilka warstw społecznych, co znajduje odbicie zarówno w analizie materiału archeologicznego jak i w źródłach pisanych (Solberg 1985). 

Poemat Rigspula, opowiadający historię wędrującego wśród ludzi boga Riga, opisuje trzy pary, należące do trzech grup społecznych: thralli-niewolników, wolnych gospodarzy oraz klasy wyższej. Rigspula pokazuje uproszczoną wizję społeczeństwa, jednak bardziej zniuansowany obraz wyłania się z fragmentów zbiorów praw Frostathingu i Gulathingu (tutaj pozwolę sobie na więcej słów wyjaśnienia: Frostating i Gulating były norweskimi regionalnymi thingami, pierwszy odbywał się we Frosta nieopodal Trondheim i swoją jurysdykcją obejmował rejony Trøndelag, Namdalen a później też Hålogaland, jest też uważany za najstarsze miejsce sądów w Norwegii, drugi w Gulen nieopodal Bergen, jurysdykcją obejmował pierwotnie Hordaland i Sogn og Fjordane, a później także Rogaland, Agder i Sunnmøre, i był jednym z najstarszych i największych zgromadzeń parlamentarnych Norwegii. Zapisy praw obydwu tych zgromadzeń przetrwały w późniejszych manuskryptach i są najstarszymi norweskimi kodeksami prawa - pierwszeństwo należy do zbioru praw Gulating - przyp. mój):  

Prawa danej osoby są powiązane z szacunkiem jaki ma w społeczności (metnaðr), zaś on zależy od rangi i statusu ekonomicznego jej rodziny, szczególnie pośród posiadaczy ziemskich.Jest to wyraźnie widoczne w wysokości grzywien. Ich zróżnicowanie w §200 praw Gulating jest następujące:
¾ mork za wyzwoleńca (wyzwolonego niewolnika), 1 mork za jego syna, 1,5 za bondiego (rolnika - przyp. mój), 3 za haulda (hauld to norweski tytuł który określał pierwotnie wolnego, dobrze sytuowanego farmera, gospodarującego na swoich ziemiach od kilku pokoleń, później stał się tytułem szlacheckim niższego rzędu - przyp. mój), 6 za hirdmana królewskiego (lendmann/stallar) (w oryginale jest tutaj king’s marshalls, ale wydaje mi się że tłumaczenie królewscy marszałkowie nie do końca oddaje sens, a nie znam odpowiednika w polskich funkcjach i tytułach. Lendmann był najwyższym tytułem osiągalnym w hirdzie królewskim, odpowiednikiem barona w znaczeniu posiadacza ziemskiego, stallar, dosłownie “marszałek”, był tytułem dowódcy hirdu królewskiego - przyp. tłum.) i 12 za biskupa/jarla.
Ten fragment oddaje hierarchię społeczną, z wyzwoleńcami na dole i biskupem/jarlem na szczycie. Najniższa grupa, thrallowie - niewolnicy, nie jest w ogóle wspomniana, ponieważ nie posiadali oni praw i byli postrzegani jako nie więcej niż bydło.
Także starsza część zbioru praw Frostating opisuje podobny podział społeczeństwa: "Jeśli jest konieczne, by obrócić meża na brzuch (gdyż jest ranny), wtedy przysługuje grzywna 6 ore za haulda, 4 ore za "årbåren mann", 3 za "rekstegn" i 2 za wyzwoleńca. (próbowałam znaleźć coś więcej o tym określeniu “obrócić na brzuch” bo zapewne nie jest przypadkowe, ale póki co nie znalazłam - przyp. mój) Termin "årbåren mann" określa człowieka wolnego od co najmniej czterech pokoleń. Termin "rekstegn" jest mniej precyzyjny, prawdopodobnie określa jednak klasę ludzi pomiędzy wolnymi od czterech pokoleń a “świeżymi” wyzwoleńcami.  Solberg 1985, s. 69 

Jakkolwiek zbiory praw wspominają czasami kobiety (na przykład w kontekście dziedziczenia lub płacenia albo otrzymywania grzywien), nie opisują jednak podobnie szczegółowego podziału społecznego (Solberg 1985, s. 69-70). 

Zachodziły specyficzne okoliczności, w których kobieta uzyskiwała taki sam status prawny i “prawa ustawowe” jak mężczyzna (np. wdowa z nieletnimi dziećmi), jednakże w przypadku większości ich status prawny zależał od rangi i statusu prawnego ich rodziny lub rodziny męża. 
(tutaj warto dodać, że status prawny nie do końca był odbiciem statusu-rangi w społeczności - np. Aud Głębokomyśląca była jedną z najwybitniejszych kobiet i przywódczyń rodów w swoich czasach, a jednocześnie nie miała prawdopodobnie osobistych praw politycznych typu prawo głosu na althingu, podobnie Gudrun, której umowa ślubna przy jednym z zamążpójść dawała samodzielną władzę nad majątkiem i finansami - była z lepszego i możnieszego rodu niż mąż - a jednocześnie nie miała przy tym prawa samodzielnej reprezentacji swojej rodziny na thingu - przyp. mój) 

 W tak wyraźnie podzielonym na warstwy społeczeństwie ubiór i biżuteria były ważnymi wyznacznikami rangi i statusu dla obydwu płci. Ponadto jest bardzo prawdopodobne, że biżuteria taka jak zapinki żółwiowe niosła ze sobą wiele symbolicznych znaczeń, wskazując grupę społeczną, stanowisko i przynależność kulturową nosicielki. Symbolika ta jest dla nas utracona, jednak suma znalezisk brosz i ich kontekstów wciąż pozwala na wyciągnięcie pewnych wniosków co do ich znaczenia. 

 Która klasa społeczna używała zapinek żółwiowych?

W Rigsupli to żona wolnego gospodarza nosi na ramionach “karły” (w polskim tłumaczeniu są to “szpilki na ramionach” - przyp. mój), które to określenie może być interpretowane jako poetycka nazwa zapinek żółwiowych.

Stiklestad Nasjonale Kultursenter i Hilde Thunem

Sat þar kona... sveigr var á höfði, smokkr var á bringu, dúkr var á halsi, dvergar á öxlum.

There sat a woman... a sveigr was on her head, a 'smock' on her chest, a cloth was at her neck, 'dwarf' brooches at her shoulders.                                                                               (translation by Ewing, 2006 s. 37)

Kobieta siedziała (...) Czepiec na głowie, stanik na piersi, Chusteczka na szyi, szpilki na ramionach.
(polski przekład Apolonii Załuskiej - przyp. mój)

Znaczącym jest, że poeta uznał za ważne wspomnienie akurat o broszach w tej pojedynczej frazie użytej do opisu stroju wolnej gospodyni - tym bardziej w kontekście faktu, że ten fragment poematu ma za zadanie opisanie warstw skandynawskiego społeczeństwa. 

Typowa dla poezji ogólnikowość oznacza jednak, że opis ten nie powinien być traktowany zbyt dosłownie. Na przykład zapinki żółwiowe nie są wspomniane w wersach opisujących przedstawicielkę klasy wyższej. Może to wynikać z tego, że były noszone przez gospodynie z klasy rolniczej, a może poeta postanowił nie powtarzać się lecz skupić na tym, co odróżniało arystokratkę od żony rolnika (Ewing 2006, s. 41).

Materiał archeologiczny wskazuje, że znaleziska broszy żółwiowych są liczne i szeroko rozpowszechnione - co nie jest oznaką bycia rzadkim luksusowym dobrem używanym przez wąską elitę. W 1985 r. Ilość zapinek żółwiowych znalezionych w Skandynawii i na innych terenach zamieszkanych przez Skandynawów w epoce wikingów przekraczała 3600 sztuk (Jansson 1985, s. 12). Od tego czasu ilość ta wzrosła jeszcze (Jesch 2015, s. 95), a brosze żółwiowe pozostają najczęściej znajdowanym typem zapinek.   

Antalet spännen, som i dag förvaras i museerna runtom i Europa, är enligt mina beräkningar (bygda på musei- och litteraturstudier) minst 3.600. <...> Alla kända ovala spännbucklor är gjutna i brons utom ett spännepar från Hedeby, som är gjort av silverbleck med filigrandekor (...).Jansson 1985, s. 12, 13

In 1985, Ingmar Jansson attempted to summarise the numbers of oval brooches known then, which came to at least 3,600. <...> All of these numbers now need revision upwards, as oval brooches continue to be found, not least through the activities of metal-detectorists.Jesch 2015, s. 95

Poza parą srebrnych zapinek z Hedeby, wszystkie brosze żółwiowe wykonane są ze stopów miedzi (Jansson 1985, s. 13). Ich jakość jest zróżnicowana, w zależności od umiejętności rzemieślników. Wiele posiada wady wynikające ze słabej jakości odlewu, inne były (kiepsko) naprawiane, np. poprzez przynitowanie “części zamiennych”. Noszą ślady zużycia na zewnętrznej powierzchni, być może wynikające z polerowania ich “na błysk”. Część została posrebrzona lub pozłocona, by wyglądały na cenniejsze (Lønborg 1999, s. 262-263). 

Nawet typy o skomplikowanej dekoracji (np. P42), wymagające od wytwórcy większych umiejętności, różnią się między sobą jakością wykonania (Jørgensen 2008, s. 116-117).

Wskazuje to, że posiadaczki tych zapinek nie należały do najwyższej warstwy społecznej. Była to raczej grupa, która musiała akceptować wady w swojej biżuterii, jednak wciąż aspirująca wyżej - pozłacająca i posrebrzająca ozdoby by sprawić, żeby zapinki przypominały złote przedmioty należące do elity. Podsumowując - jest możliwe, że takie artefakty należały do zamożnych gospodarzy-farmerów (Lønborg 1999, s. 267, Jesch 2015, s. 97). 

Tezę tę wspierają wyniki kolejnych badań, np. Jørgensen (2008, s. 125) ustalił, że rozkład znalezisk zapinek żółwiowych w norweskim Trøndelagu pokrywa się w większości z rejonami o dobrych warunkach rolniczych.

Udfra undersøgelser af skålformede, ligearmede, trefligede, små og store runde fibler og andre støbte metallgjenstande, særlig af kobberlegeringer, fremgår det, at støbefejl, som giver sig til kende i form af manglende dele, var almindelige og accepterede, da sådanne gjenstande oftest utviser slid. Slidet ses dog kun på forsiderne, ikke på bagsiderne, hvorfor det ikke kan være fremkommet under brug, men snarere som følge af pudsning. Disse gjenstande viser envidere ofte reparationer, dele af eller hele nåleholderen/nåleskeden er knækket af og en ny i jern påsat med jern-nitter, der ofte er fæstnet på genstanden uden hensyntagen til fiblens opprindelige udseende. På gjenstande af kobberlegeringer ses ydermere ofte ændringer af udseendet i form af forgyldninger, blancheringer eller påloddede dele i sølv. Formålet med disse ændringer må have været at få disse gjenstande til at syne kostbare. Envidere er gjenstandenes efterbearbejdning sjældent af førsteklasses udførelse.Dette fører frem til, at ejere af disse genstande næppe tilhørte samfundets højeste lag, men tilhørte en stand, der accepterede fejl og mangler ved deres dragtudstyr samtidig med, at de "snobbede oppad". Det er derfor sandsynligt, at den dragt, som de skålformede fibler har siddet på, var båret af kvinder, der tilhørte den økonomisk bedrestillede del af bønderne.                                                                                          Lønborg 1999, s. 262-263

Certainly, the craftmanship and metals involved in making an oval brooch show that the wearer had sufficient wealth to acquire such jewellery, and they could therefore indicate her social rank or status. However, this rank is not of the highest. Oval brooches are most often made of copper alloy, gilded, and thus of a metal which resembles gold but is much cheaper to produce, suggesting an aspirant status.
Niewątpliwie poziom rzemiosła i surowce wykorzystywane do wytwarzania zapinek żółwiowych wskazują, że użytkowniczki były odpowiednio zamożne, by nabyć taką biżuterę - i w związku z tym mogły one wskazywać jej rangę i status. Nie jest to jednak najwyższa możliwa ranga. Zapinki są w większości wykonane ze stopów miedzi, pozłacane, a więc z metalu który przypomina złoto, ale jest dużo tańszy, co sugeruje aspirowanie do wyższego statusu.                                      Jesch 2015, s. 97

Funnfordelingen for de ovale spennene ser i stor grad ut til å følge gode jordbruksområder, dette kombinert med en gjennomgang av et utvalg funnkontekster synes å støtte oppfatning om at kvinner innenfor bondestandens øvre sosiale lag har vært brukerne av de ovale spennene.            Jørgensen 2008, s. 125

Badania norweskich kobiecych pochówków z okresu merowińskiego i epoki wikingów prowadzone przez Solberg (1985) rzucają więcej światła na hierarchię społeczną. Badaczka przeanalizowała 833 groby, dzieląc je na trzy grupy: niższej kategorii (34% grobów) z paciorkami i/lub narzędziami do obróbki tekstyliów, średniej kategorii (51% grobów) z przynajmniej jedną zapinką żółwiową, oraz wyższej kategorii (15% grobów) z zapinkami żółwiowymi i trzecią zapinką innego rodzaju. Dodatkowo pochówki z średniej i wyższej kategorii zazwyczaj zawierały klucze, paciorki, narzędzia rolnicze lub do obróbki tekstyliów (Solberg 1985, s. 67-68).

Zakładając że niewolnicy najpewniej byli grzebani bez żadnego wyposażenia, kategoria niższa prawdopodobnie reprezentuje wolnych lecz raczej biednych farmerów. Ta grupa jest prawie na pewno niedoreprezentowana w zarejestrowanych znaleziskach, gdyż ich proste pochówki z niewielką ilością przedmiotów są dużo łatwiejsze do przeoczenia w terenie niż bogatsze groby (Solberg 1985, s. 71). 

Jednakże, nawet biorąc to pod uwagę, ilość pochówków z zapinkami żółwiowymi potwierdza, że używane były one przez warstwę społeczną liczniejszą niż arystokracja, ale też zasobniejszą niż najbiedniejsza grupa wolnych ludzi. 

Mała grupa bogatszych grobów, zawierających trzecią zapinkę w komplecie do brosz żółwiowych sugeruje, że w grupie zamożnych rolników mogły istnieć dalsze stopnie hierarchii. Jak każde uproszczenie, także i podział na kategorie pod względem ilości zapinek nie jest w stanie ująć wszelkich niuansów - na przykład jest kilka pochówków z Trøndelag bez trzeciej zapinki, ale za to z wartościowymi importowanymi przedmiotami podnoszącymi status zmarłej (Heen-Pettersen 2013, s. 65). 

Wciąż jednak podział ten może dostarczyć istotnych informacji na temat podziału społecznego rolników epoki wikingów.

Altogether 833 women's graves were recorded. They were divided into three groups. Group 1 has five or more beads and/or textile utensils, group 2 at least one conical or oval brooch, and group 3 conical or oval brooches and a third brooch. Group 1 constituted 44%, 24%, and 33% of the women's graves in western, central and eastern Norway, respectively. <...> Group 2 represents 40%, 60% and 54% of the women's graves in western, central and eastern Norway, respectively. Keys, beads and agricultural and textile utensils are often found in these graves. Group 3 represents the richest graves. In addition to the oval brooches and the third brooch, beads keys and agricultural and textile utensils are usually present. This group constitutes 16% in western and central Norway and 13% in eastern Norway.                                                                 Solberg 1985, s. 67-68

Zapinki jako wskaźnik stanowiska

Poza określeniem grupy społecznej do jakiej przynależy kobieta i jej rodzina, zapinki żółwiowe mogły być symbolem jej indywidualnej pozycji i roli w społeczności. 

Porównując długości kobiecych grobów z Birki, T. Ewing (2006) odkrył, że krótsze groby (180 cm lub mniej) praktycznie nigdy nie zawierają zapinek żółwiowych. Dłuższy grób może czasem być znakiem statusu, ale przede wszystkim jego długość daje nam wskazówkę odnośnie wzrostu zmarłej.

Jest zatem prawdopodobne, że najkrótsze groby to pochówki małych dziewczynek, a nie dużo dłuższe - młodych dziewcząt. Brak brosz żółwiowych w tych grobach zaprowadził Ewinga do wniosków, że zapinki tego typu mogły być symbolem kobiety zamężnej. W dalszym toku rozumowania uznał on najdłuższe groby pozbawione jednak brosz żółwiowych za pochówki kobiet dorosłych ale niezamężnych (Ewing 2006, s. 39-40).

Wykres porównujący procent pochówków z Birki o określonych długościach zawierających i nie zawierających zapinek żółwiowych. Jasne kolumny - groby bez zapinek, szare - z zapinkami (Ewing 2006, s. 39).

Pochówki analizowane przez Ewinga miały ograniczoną ilość (ok. 230-240 grobów) i specyficzny kontekst - cmentarza w świetnie prosperującym porcie handlowym handlowym. Analiza Solberg (1985) daje bardziej reprezentatywny obraz, odnosząc się do większego i bardziej zróżnicowanego obszaru. W tym przypadku ilość grobów bez zapinek żółwiowych jest zbyt duża, by tłumaczyć je jedynie jako pochówki nieletnich lub niezamężnych - w zamiast Solberg interpretuje je jako pochówki niezamożnych lecz wciąż wolnych gospodarzy (Solberg 1985, s. 71).

Jednakże, w zakresie warstwy społecznej która używała zapinek żółwiowych, mogły one być znakiem małżeństwa. To tłumaczyłoby, dlaczego zazwyczaj nie są one znajdowane w grobach dziecięcych. Co więcej, w swojej analizie norweskich pochówków z epoki wikingów Solberg (2000) stwierdza, że klucze z bronzu zazwyczaj pojawiają się w grobach z broszami żółwiowymi. Klucz, poza swoim zastosowaniem praktycznym, niósł też wartość symboliczną. Był noszony przez panią domu, pokazując jej pozycję jako gospodyni i zarządczyni. Solberg proponuje interpretację wg. której pośród zamożnych rolników to kobiety zamężne (lub kobiety o statusie który dawał im prawa równe mężczyznom, np. wdowy) były tymi, które nosiły zapinki żółwiowe (Solberg 2000, s. 269).

Utstyret i de to rikest utstyrte gruppene, der parspenner festet drakten sammen på skuldrene, svarer til beskrivelsen i Rigsthula. Trolig representerer disse kvinnene husfruer. Bronsenøkler opptrer hovedsakelig i disse gravene. Det viser sannsynligvis tilbake på at kvinnen fikk overdratt nøklene til husets rom og kister idet hun overtok myndigheten som kone på gården. Dette har ikke bare vært en praktisk ordning, men også et viktig symbol på hennes husfrueposisjon.Det er store tallmessige forskjeller mellom manns- og kvinnegraver, hele fem mannsgraver for hver kvinnegrav. Kanskje avspeiler det at det bare var kvinner som bestyrte gård og gods som ble æret med slike begravelser? En vet at i enkelte situasjoner overtok kona på gården mannens funksjoner (...). Når han var på reise eller i krig, var det hun som styrte gården. Som enke kunne hun få en særlig selvstendig status. Hvis barna var umyndige, bestyrte hun gård og gods. I Gulatingloven er det passasjer som omtaler "baugkvinner" som hadde rettslig status på linje med menn. Trolig har de fleste slike vært enker. Kvinnegravene reflekterer sannsynligvis slike "baugkvinner".Solberg 2000, s. 269

Przynależność kulturowa

Zapinki żółwiowe i suknia fartuchowa nie były jedynym schematem ubioru pojawiającym się wśród skandynawskich kobiet. Jest on jednak uznawany za charakterystyczny dla Skandynawii i nie używany w innych kulturach. Zatem gdziekolwiek zapinki żółwiowe nie byłyby znalezione, są interpretowane (w dodatku do klasy społecznej i pozycji) jako oznaka “skandynawskości” nosicielki (Jesch 2015, s. 95-97).

Although by no means the only possible attire for women in the Viking Age, the strap-dress held up by oval brooches was nevertheless widespread in both time and space, judging from the distribution of those oval brooches. Because of their construction, oval brooches could only be worn in one way and had only one possible function, which was to hold up this type of dress. Their distribution is thus a strong indicator, not only of this fashion, but of its Scandinavianness.  Jesch 2015, s. 95

In the diaspora, it is assumed that they signify the Scandinavianness, or at least a Scandinavian affiliation, of the wearer, particularly in those contexts, such as England or Russia, where there were also indigenous inhabitants from whom the wearer might have wished to distinguish herself.                                                                                                                               Jesch 2015, s. 96-97

Jakkolwiek zapinki żółwiowe są szeroko rozpowszechnione, zmienność ich występowania obserwowana jest nawet w samej Skandynawii. 

Ilość zapinek żółwiowych znalezionych w Danii jest bardzo niska w stosunku do Norwegii i Szwecji (Jansson 1985, s. 13, Jesch 2015, s.95).

Ilość zapinek wg. inwentarzy muzealnych- stan na rok 1985 (Jansson 1985, s. 13):
Norwegia - 1500
Szwecja - ok. 1500
Dania - 170 (120 w Danii, 50 w Haithabu)
Rosja - 160-170
Wyspy Brytyjskie - 75
Islandia - 35

Antalet spännen, som i dag förvaras i museerna runtom i Europa, är enligt mina beräkningar (bygda på musei- och litteraturstudier) minst 3.600. Från Sverige kommer minst 1.500 spännen - hur många fler som finns i småmuseer och privatsamlingar eller som försvunnit, kan jag inte upskatta. Från Norge, där statistiken är säkrare, är också ca 1.500 spännen kända (...). De därnäst mest omfattande fyndmaterialen härrör från Ryssland (ca 160 ex. ...) och Danmark (ca 120 ex. ...). Från Island är 35 ovalspännen kända (...) och från Britiska öarna ca 75 (...). Från Hedeby i Schleswig-Holstein är dryft 50 ovala spännbucklor kända (...).                             Jansson 1985, s. 13

Danish examples now (counted slightly differently) number close to 400, though they remain low compared to Norway and Sweden, undoubtedly because this type of dress went out of fashion earlier in Denmark than elsewhere. The relatively small number of oval brooches found in England may be due to its strong links with and hence emulation of Denmark, although recent finds may change this picture.                                                                                              Jesch 2015, s. 95

Użycie zapinek żółwiowych w Danii zmienia się w czasie - jest dwa razy więcej znalezisk datowanych na IX w niż tych datowanych na wiek X. Dodatkowo o ile zapinki z IX w są rozmieszczone dosyć regularnie na całym obszarze kraju, o tyle w znaleziskach z wieku X widać wyraźny podział na pochówki z północy i wschodu, gdzie groby zawierają brosze oraz te z południa i zachodu, gdzie zapinek żółwiowych nie ma.  

IX w.

X w.

Hedeager Madsen 1990, s. 102-103

Wskazuje to na zmianę w ubiorze, w wyniku której suknia fartuchowa z zapinkami wyszła z użycia na południowym-zachodzie, być może zastąpiona ubiorem o wpływach zachodnioeuropejskich, wynikających z kontaktów regionu (Hedeager Madsen 1990, s. 101-105).

All this would suggest that at least some rich graves in 10th century Jutland reflect a western influence upon Danish fashions, while the earlier fashion was strongly entrenched in eastern Scandinavia, as evidenced by the tortoise-brooched costume.
Wszystko to sugeruje że przynajmniej część bogatych pochówków z Xwiecznej Jutlandii odzwierciedla zachodnioeuropejskie wpływy na duński ubiór - podczas gdy wcześniejszy schemat pozostał w użyciu we wschodniej Skandynawii, poświadczony przez użycie stroju z zapinkami żółwiowymi.Hedeager Madsen 1990, s. 105

Wariacje zależne od regionu pokazują, że jakkolwiek zestaw zapinki i suknia fartuchowa był szeroko rozpowszechnionym i charakterystycznym dla skandynawskich kobiet ubiorem, nie był jedynym możliwym. 

Dodatkowo taki sam typ zapinek mógł mieć różne znaczenie, różną symbolikę w zależności od tego, czy były one noszone przez kogoś w Skandynawii, pomiędzy swoim rodem i sąsiadami, czy przez osadniczkę na Islandii, gdzie przybysze pochodzili z różnych obszarów Skandynawii, czy też osadniczkę na Wyspach Brytyjskich, cudzoziemkę pomiędzy rodowitymi mieszkańcami. 

Reasumując, używanie zapinek żółwiowych mogło nieść ze sobą wiele znaczeń, wskazywać na pozycję społeczną, rangę danej osoby, przynależność kulturową, a ich znaczenie mogło zmieniać się, kształtowane przez tożsamość i obyczajowość lokalnej społeczności do której należała użytkowniczka. Pochówki ukazują nam je w ograniczonym tylko, specyficznym kontekście, co oznacza, że wiele niuansów tej symboliki na zawsze będzie utraconych w mroku dziejów.  

Bibliografia (aktywne linki do artykułów w oryginalnej wersji):

Ewing, T. 2006. Viking Clothing. ISBN 978-0752435879

Hägg, I. 1974. Kvinnodräkten i Birka: Livplaggens rekonstruktion på grundval av det arkeologiska materialet. Uppsala, Archaeological Institute. ISBN 9150600028.

Hägg, I. 2009. Populärvetenskap - en samvetsfråga?

Originally at: http://www.ingahagg.cybersite.se/text_108109.html, now only available via the Internet Archive

Hägg, I. 2016. Textilien und Tracht in Haithabu und Schleswig. Die Ausgrabungen in Haithabu 18. ISBN 978-3529014185

Hedeager Madsen A. 1990. Women's dress in the Viking period in Denmark, based on the tortoise brooches and textile remains. Textiles in Northern Archaeology: NESAT III Textile Symposium in York 6-9 May 1987.

Heen-Pettersen, A. M. 2013. Mellom De britiske øyer og Midt-Norge: En arkeologisk analyse av insulær kontakt og gjenstandsfunn fra vikingtidsgraver i Trøndelag. (PDF 7 MB)

Jansson, I. 1985. Ovala spännbucklor - En studie av vikingatida standardsmycken med utgångspunkt från Björkö-fynden. Archaeological Studies 7.

Jesch J. 2015. The Viking Diaspora. Medieval World Series. ISBN 9781138020795

Jørgensen, E. 2008. Ovale Spenner i Trøndelag - En Arkeologisk Analyse av Opphav og Betydning. NTNU

Larsson, A. 2008. Förbjöd kyrkan den vikingatida kvinnodräkten? Populär arkeologi Nr 1. årgång 26. ISSN 0281-01.

Lønborg, B. 1999. Vikingetidens kvindedragter. KUML. Universitetsforlaget i Aarhus. Side 259-267.

Petersen, J. 1928. Vikingetidens smykker. Stavanger Museums skrifter 2, Stavanger.

http://ub-fmserver.uio.no/minuskel/viewRecord.php?recid=164

Solberg, B. 1985. Social status in the Merovingian and Viking periods in Norway from Archaeological and Historical Sources. Norwegian Archaeological review. 18. 61-76.

Solberg, B. 2000. Jernalderen i Norge ca. 500 f.Kr.-1030 e.Kr. ISBN 9788202198718

Thunem, H. 2017. Viking women: Aprondress (PDF 2.2 MB)

Illustration sources:

Archer, G., Archer, L. Oval brooches. Used under Creative Commons Attribution Non-Commercial Share Alike.

http://www.vikingage.org/wiki/wiki/File:Brooches_-_Oval.png

Niemi, A. R. 2018. Merovingertids kvinnegrav i båt.

http://www.norark.no/prosjekter/nodvegen-pa-hillesoy/merovingertids-kvinnegrav-i-bat/